Arkhe: Ana madde'dir, Temel'dir, İlke'dir, Belirsiz olan, Sınırsız olan,
Sonsuz olandır. Her şeyin ana maddesi, dayandığı ilk, çıktığı kaynak’tır. Yalnızca
bir ilk kaynak değil, aynı zamanda değişimlerin temelinde yatan bir ilke’dir.
Varolan her şeyin kendisinden doğduğu ilk’tir. Ezeli-ebedidir, yani zaman içinde
bir başlangıcı ve sonu yoktur, yaratılmamıştır, yok edilemez.
Hep varolmuştur, vardır ve varolacaktır.
(Yunanca: başlangıç, ilk, ilk neden)
Antik Yunan düşüncesinde, genel olarak ilk, temel, başlangıç. Yunan bilim ve felsefesinde,
ayrıca bir dizide ilk olan, kaynak, ilk neden ya da ilke. Söz gelimi, Aristoteles'te bir
kanıtlamanın doğru, asıl, birincil dolayımsız olan ve sonuçtan önce gelen ilk ilke ya da
öncüllerine arkhai adı verilir. Arkhe daha özel olarak da, Sokrates öncesi doğa felsefesinde,
varolan her şeyin kendisinden doğduğu ilk maddeyi, maddi tözü; her şeyin kendisinden varlığa
geldiği ilk tözü tanımlar. Arkhe terimi bu anlamda, İlkçağ felsefesi içinde, ilk kez olarak
Anaximandros (MÖ 610-546) tarafından kullanılmıştır. Ona göre, arkhe ezeli-ebedidir, yani zaman içinde
bir başlangıcı ve sonu yoktur, yaratılmamıştır, yok edilemez. Hep varolmuştur,
vardır ve varolacaktır.
05.05.2024
Felsefenin ana disiplini sayılan metafiziğin ve genellikle bilimin gelişmesinde önemli
rolü olmuştur. Sözcük, felsefe geleneği içinde, Sokrates öncesi filozofların kullanımlarıyla,
"ilke", "temel", "ana madde" anlamlarını kazanmıştır. Bilinen tarih içinde sözcüğü felsefi anlamda
ilk kullanan, Batılı anlamda ilk filozof sayılan Thales'tir. "Her şeyin arkhe'si su'dur" düşüncesini
dile getirmesiyle felsefenin kurucusu sayılan Thales, sözcüğü, her şeyin "ana madde"si,
"dayandığı ilk", "çıktığı kaynak" gibi anlamlarda kullanıp, doğayı ve doğadaki gelişmeleri
kendi içlerinde bulunan, doğaötesi açıklamalar gerektirmeyen bir kaynağa geri götürme çabasıyla,
aynı zamanda bilimsel düşüncenin de öncüsü sayılır. Felsefe geleneği içinde, Thales'in bu düşünceye,
yüksek dağlarda bulduğu deniz canlısı fosillerinden yola çıkarak vardığı söylenir.
Geleneği sürdüren Thales'in öğrencisi ve izleyicisi Anaksimandros, varlığın arkhe'sini nitelemek için
"su" gibi belirgin bir madde yerine, soyut bir kavram kullanır: apeiron. "Sınırsız", "sonsuz", "belirsiz"
gibi anlamlara gelen bu kavram, Anaksimandros'un kullandığı tümceler içinde şöyle aktarılmıştır:
"Varolan şeylerin arkhe'si apeiron'dur. Ama doğumları nereden gelmişse, ölümleri de zorunlu olarak
oraya gider." Daha sonra Anaksimendros'un genç yoldaşı Anaksimenes arkhe'nin hava olduğunu, kosmosun,
düzenli evrenin, havanın sıkışıp genişlemesiyle meydana geldiğini söyler.
Bu düşünceyle bir yandan, bir düzen barındıran evrenin (kosmos) süreçlerden oluştuğu ve bunların
düzenli bir biçimde yinelenerek sürüp gittiği gibi bilimsel bakışın temel bir varsayımı ortaya konmakta,
bir yandan da düşünce tarihine metafizik düşüncenin temel bir bakış biçimi, olup bitenlerin temelinde
hangi olumlu ya da olumsuz niteliklerin bulunduğunu ve dünyanın bir bütün olarak nasıl bir değer
taşıdığını görme çabasını içeren bakış biçimi katılmaktadır. Öte yandan arkhe'nin yalnızca bir "ilk"
kaynak değil, aynı zamanda değişimlerin temelinde yatan bir "ilke" olduğu düşüncesi de ilk kez belirmektedir.
05.05.2024